Με επιτυχία πραγματοποιήθηκε στις 19-21 Μαΐου στην Βενετία της Ιταλίας το διεθνές επιστημονικό συνέδριο με θέμα «Οι Εξισλαμισμοί κατά την διάρκεια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας», που διοργανώθηκε από το Ελληνικό Ινστιτούτο Βενετίας, το Ινστιτούτο Εξωτερικών Υποθέσεων, το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών [εργαστήριο «Εκκλησία και Πολιτισμός» της Θεολογικής Σχολής] και την φημισμένη Scuola Grande di San Marco.
Το συνέδριο τελούσε υπό την αιγίδα της Γενικής Γραμματείας Απόδημου Ελληνισμού και Δημόσιας Διπλωματίας του υπουργείου Εξωτερικών.
Το φαινόμενο του εξισλαμισμού εξετάστηκε στο πλαίσιο των σχέσεων του χριστιανικού κόσμου με το Ισλάμ.
Στην κεντρική ομιλία του συνεδρίου με τίτλο «Η ιστορία του φαινομένου των εξισλαμισμών στην Οθωμανική Αυτοκρατορία» ο καθ. Εκκλ. Γραμματολογίας του Τμ. Θεολογίας του ΑΠΘ, Φώτιος Ιωαννίδης, όρισε με πληρότητα το ιστορικό πλαίσιο του φαινομένου με τις θεολογικές, πολιτικές και κοινωνικές του διαστάσεις.
Οι εξισλαμισμοί παρουσιάστηκαν ως μια πρακτική που υιοθετήθηκε από την οθωμανική διοίκηση βαθμηδόν σε όλη την υπόδουλη επικράτεια.
Χρονολογικά έως την κομβική μάχη του Ματζικέρτ τον 11ο αι. επισημάνθηκε το πνεύμα ανεκτικότητας στην συνύπαρξη Χριστιανών και Μουσουλμάνων στην ανατολική βυζαντινή επικράτεια με βάση την κρατική νομοθεσία, από τον ιστορικό Frederic Lauritzen, της Scuola Grande di San Marco.
Στην συνέχεια έγινε αναφορά στην ένταση του φαινομένου κατά τους 15ο-19ο αι. και αναδείχθηκε ο πολιτικο-πολεμικός χαρακτήρας του Ισλάμ με την επέκταση της οθωμανικής κυριαρχίας.
Σχετικά με την γεωγραφική εξάπλωση του φαινομένου, οι εισηγήσεις αναφέρθηκαν σε ένα ευρύ φάσμα της οθωμανικής επικράτειας.
Ο Αν. Καθηγητής του Δημοκριτείου Π.Θ. Ιωάννης Μπακιρτζής, παρουσίασε αναλυτικά την «Συμβολή του ετερόδοξου Ισλάμ στην κατάκτηση και την εμπέδωση της οθωμανικής κυριαρχίας στην Δ. Θράκη από τα τέλη του 14ου αιώνα και εξής».
Ο ομότιμος καθηγητής Ιστορίας του Α.Π.Θ. Μιχαήλ Τρίτος, μας πρόσφερε ένα πανόραμα των «Εξισλαμισμών στην Ήπειρο και την Αλβανία», ο δρ. Σλαβικής ιστορίας και μέλος ΕΔΙΠ του ΑΠΘ Αθανάσιος Αθανασιάδης, έκανε ιδιαίτερη αναφορά στο ακανθώδες ζήτημα των εξισλαμισμών στα Δυτικά Βαλκάνια και την διάκριση μεταξύ των όρων «εξισλαμισμός» και «διάδοση του Ισλάμ».
Η φιλόλογος και υπ. διδ. ΑΠΘ Γεωργία Χριστοδούλου, εστίασε στον ρόλο των δερβίσηδων στον εξισλαμισμό χριστιανικών πληθυσμών στη Μικρά Ασία με αναφορά στον Πόντο και την Καππαδοκία.
Διερευνήθηκαν όσον αφορά το φαινόμενο του εξισλαμισμού α) τα αίτια β) οι τακτικές και μεθοδεύσεις.
Συγκεκριμένα, διαφωτιστική υπήρξε η εισήγηση του καθηγητή του Πανεπιστημίου του Salem, ΗΠΑ Αλέξανδρου Κύρου, ο οποίος μίλησε για τον «Εξισλαμισμό των Χριστιανών υπό Οθωμανική κυριαρχία: και την αποδόμηση της ιστοριογραφίας της “ανεκτικότητας”» και ανέλυσε την στρατηγική του παιδομαζώματος.
Ο καθ. Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου της Μάλτας Paul Sant-Cassia, με θέμα τον «Κρυπτοχριστιανισμό, στρατηγικές γάμου και τα ασαφή τους όρια στην Κύπρο» («Crypto-Christianity, Matrimonial Strategies, and Fuzzy Boundaries in Cyprus») εξέτασε τις επιγαμίες ως θρησκευτική τακτική επιβίωσης.
Ενδιαφέρουσα αναφορά έγινε στις θεωρούμενες αιρετικές κοινότητες των Ezidi και Kizilbas από την κα. Zeynep Turkyilmaz, του Πανεπιστημίου του Πότσδαμ.
Αντίστοιχα, ο δρ. ερευνητής Axel Corlu επεσήμανε τις τακτικές ως προς τον συμβολισμό και την χρήση των μνημείων στο πλαίσιο της κατακτητικής πολιτικής των Οθωμανών, αναφερόμενος στο παράδειγμα της Αγ. Σοφίας Κωνσταντινουπόλεως.
Στον θρησκευτικό συγκρητισμό ως πλαίσιο εξισλαμισμού αναφέρθηκαν οι περισσότεροι εισηγητές.
Ιδιαίτερες αναλύσεις παρουσιάστηκαν σχετικά με το φαινόμενο των εξισλαμισμών σε σύνδεση με την εθνική και θρησκευτική ταυτότητα και συνείδηση:
Ο Στέφανος Μυτιληναίος, Διπλωματικός Συντάκτης και Γεωπολιτικός Αναλυτής, αναφερόμενος στο «φαινόμενο των εξισλαμισμών στον ελλαδικό χώρο την περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας», επικαλέστηκε ιστορικές μαρτυρίες σύμφωνα με τις οποίες οι εξισλαμισθέντες αντιμετωπίσθηκαν ως Τούρκοι, ενώ οι ίδιοι, ελληνόφωνοι και με ελληνικά επίθετα, διακήρυσσαν στους ομοεθνείς τους την ελληνική τους προέλευση.
Παράλληλα ο κρυπτοχριστιανισμός καταδεικνύει την διατήρηση της θρησκευτικής ταυτότητας παρά την φαινομενική αποστασία.
Στην κατάθεση της οικογενειακής του ιστορίας ο ερευνητής Πολιτικών Επιστημών και Διεθνών Σχέσεων Mert Kaya, με καταγωγή από την Αμάσεια του Πόντου, καταλήγει στην διαπίστωση ότι Έλληνες εξακολουθούν να ζουν στην περιοχή (στον Πόντο) και μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών [«Οι Έλληνες είναι ακόμα εδώ»].
Η εν κρυπτώ διατήρηση της χριστιανικής ταυτότητας παράλληλα με τη γλώσσα συνδέεται και με τη διατήρηση πολιτιστικών στοιχείων, όπως η μουσική και τα έθιμα.
Ο Νίκος Μιχαηλίδης, Αν. Καθηγητής στο πανεπιστήμιο του Missouri αναφέρθηκε στη χαρακτηριστική περίπτωση των Ελλήνων της Τραπεζούντας.
Εκτενείς αναφορές έγιναν για την αντίσταση στον εξισλαμισμό με τη μορφή του μαρτυρίου των Νεομαρτύρων, μέσα στα εργαστήρια μαρτυρίων του Αγ. Όρους και όχι μόνο, και με τη συνδρομή προσωπικοτήτων που συνέβαλαν σε αυτή, όπως ο Νεκτάριος Τέρπος, Κοσμάς Αιτωλός, Σοφιανός Δρυΐνουπόλεως σύμφωνα με την ανάλυση του ομότιμου καθ. ΑΠΘ Μιχαήλ Τρίτου, και ο Γρηγόριος Ε΄, στην καίρια συμβολή του οποίου ως αλείπτη εξισλαμισθέντων ορθοδόξων εστίασε ο καθ. Σλαβολογίας του Πανεπιστημίου Μακεδονίας Κωνσταντίνος Νιχωρίτης.
Η Καθηγήτρια Εκκλ. Ιστορίας του Τμ. Θεολογίας ΑΠΘ Ευαγγελία Αμοιρίδου στην εισήγησή της με θέμα «Εξισλαμισμοί: πολιτική πράξη, προσωπική επιλογή» διερεύνησε την έννοια της θρησκευτικής μεταστροφής, ενώ παράλληλα επεσήμανε ότι παραμένει ακόμη ανοικτό το ζήτημα της δικαίωσης του μαρτυρίου ως προσωπικής επιλογής.
Ο καθηγητής Αγιολογίας του Τμ. Κοινωνικής Θεολογία και Χριστιανικού Πολιτισμού ΑΠΘ Συμεών Πασχαλίδης στην εισήγησή του παρουσίασε με βάση τις σχετικές πηγές την πορεία των εξισλαμισμών, την έννοια του Νεομάρτυρα, καθώς και την προβληματική για την προσέλευση στο μαρτύριο των αρνησιχρίστων.
Η επίκουρη καθηγήτρια του Τμ. Θεολογίας ΑΠΘ Θωμα
ή Χουβαρδά, παρουσίασε την θεολογική θεώρηση του θανάτου ως αντίσταση στην πνευματική αλλοτρίωση του εξισλαμισμού.
Τέλος, ιδιαίτερη ενότητα αφιερώθηκε αντι-ισλαμική γραμματεία.
Ο καθ. Εκκλ. Γραμματολογίας του ΑΠΘ Χρήστος Αραμπατζής, αναφέρθηκε στα επώνυμα και ανώνυμα κείμενα και τον ανασχετικό τους ρόλο στους εξισλαμισμούς, ενώ η δρ. Ασπασία Καλούδη παρουσίασε το έργο του Κ. Δαπόντε «Φυλακής Εγκώμιον» ως έκφραση της λογοτεχνικής αντίστασης στο φαινόμενο του εξισλαμισμού.
Εκ των ανωτέρω καθίσταται σαφές ότι στην εξέταση των διαφόρων πτυχών του φαινομένου των εξισλαμισμών συνεισέφεραν οι οπτικές επιστημόνων από διαφορετικές ειδικότητες, εθνικότητες: ιστορικών, ανθρωπολόγων, θεολόγων, πολιτικών επιστημόνων, σλαβολόγων. Επισημάνθηκε η ανάγκη να εξεταστούν οθωμανικές και ελληνικές πηγές για την περαιτέρω τεκμηρίωση του φαινομένου.
Η επικαιρότητα της θεματικής του συνεδρίου σε σύνδεση με την σύγχρονη πραγματικότητα επισημάνθηκε από όλους τους ομιλητές.
Χαρακτηριστική ήταν η παρέμβαση του υφυπουργού Εξωτερικών, Ανδρέα Κατσανιώτη, ο οποίος εξήρε το πολύ σημαντικό έργο του Ελληνικού Ινστιτούτου Βενετίας και δήλωσε ότι στηρίζει.
Τις εργασίες του συνεδρίου μπορεί όποιος θέλει να παρακολουθήσει από το κανάλι του Ινστιτούτου Βενετίας στο YouTube, εδώ: